Nhiều năm làm Phó giám đốc Bảo tàng Dân tộc học, PGS-TS Nguyễn Duy Thiệu rất ý thức việc phải kể một câu chuyện tập quán như thế nào để hấp dẫn. Những câu chuyện biển của ông tại hội thảo vì thế rất giàu hình ảnh. Người ta biết thêm từ cách hình thành các câu ca dao tục ngữ, sự hình thành tính cách miền biển, đến chuyện những năm 1960 ngư dân đã làm “biển giả” như thế nào để đánh cá khi độ sâu trở nên quá với sức lưới.

“Ngư dân đã tạo ra các khu rừng giả ở giữa biển. Đầu mùa cá họ sử dụng những cây vầu, ở phần gốc cây họ cố định vào đấy những hòn đá lớn để neo chúng lại. Phía ngọn cây họ sử dụng các loại cây thân mềm ít bị phân hủy buộc vào đấy làm nơi ẩn nấp cho cá”, vị PGS kể lại. “Họ thả những cây vầu như vậy xuống biển tạo thành những khu rừng giả (gọi là bãi rạo) cho cá vào đó ẩn nấp. Khi đánh cá họ chỉ vây lưới xung quanh rồi xua đuổi để cá chạy ra mắc vào lưới. Với cách đánh bắt này, từ khi các loại lưới còn thô sơ, ngư dân đã có thể đánh bắt được các loại cá lớn ở độ sâu khoảng 18 sải nước (27 m), ở ngoài biển cách xa bờ khoảng 20 km”.

Hội thảo còn rất nhiều câu chuyện khác về văn hóa biển như thế. Có nghiên cứu lý luận. Có câu chuyện thực tế. Có câu chuyện xưa cũ từ lòng đất qua nghiên cứu khảo cổ. Có bản đồ, tư liệu cho thấy chủ quyền. Có tư liệu chứng minh huyền thoại về ngoại thương của dân tộc ta với thương cảng Vân Đồn, Hội An… “Thực ra nếu mở cuộc hành hương có quy mô lớn, chúng ta sẽ thấy được yếu tố văn hóa biển nhiều hơn ở vùng châu thổ. Ngày nay, qua lễ hội và thờ các thần linh ở ven biển hải đảo đã cho thấy dòng văn hóa này vẫn còn rất đậm đặc trong di sản văn hóa Việt”, GS Trần Lâm Biền cho biết.

Tóm lại, qua một số văn hóa khảo cổ học biển ta có thể thấy rõ VN là một quốc gia biển đảo, một nền văn hóa biển đảo PGS-TS Tống Trung Tín

PGS-TS Tống Trung Tín nói về những vỏ ốc tiền tìm thấy trong hang động, tới những vỏ sò điệp xen lẫn xương hươu nai. Theo ông, nó cho thấy ở giai đoạn văn hóa tiền Đông Sơn, chúng ta tuy đã có kinh tế sản xuất nhưng vẫn tận dụng khai thác nguồn thức ăn ven biển và của rừng. Ông Tín cũng dẫn nhiều dấu tích khảo cổ học khác của biển như các đồng tiền La Mã tìm được. Đồng tiền cho thấy dấu hiệu giao thương của văn hóa Óc Eo. “Tóm lại, qua một số văn hóa khảo cổ học biển ta có thể thấy rõ VN là một quốc gia biển đảo, một nền văn hóa biển đảo”, ông Tín nói.

Phải biết ứng xử với đại dương

TS Trần Đức Anh Sơn mang đến câu chuyện vắt qua rất nhiều nước châu Âu. Ông Sơn đã đi nhiều thư viện, nhiều trung tâm nghiên cứu để tìm những bản đồ cổ liên quan đến Hoàng Sa, Trường Sa và biển Đông. Một trong những tấm bản đồ ông Sơn giới thiệu tại hội thảo là An Nam đại quốc họa đồ. Bản đồ in trong một từ điển năm 1838. Trong đó, tác giả khẳng định năm 1816 vua Gia Long đã sai cắm cờ và tuyên bố chủ quyền trên quần đảo Hoàng Sa mà không gặp bất cứ tranh chấp nào.

GS Ngô Đức Thịnh lại phân tích chúng ta có một văn hóa biển cận duyên. Đặc trưng cơ bản của nó là kết hợp chặt chẽ giữa sản xuất nông nghiệp và hoạt động đánh bắt hải sản. Nói cách khác thủy hải sản chỉ là một bộ phận trong kinh tế nông nghiệp truyền thống. “Từ góc độ văn hóa, chúng ta thiếu hụt hẳn một truyền thống văn hóa biển đại dương, với những tri thức, ứng xử, con người, tâm thế”, GS nói.

Trinh Nguyễn

Thanhnien.com.vn