Đền Cửa Lân (còn gọi là đền Bà) thuộc xã Đông Minh, huyện Tiền Hải.

Đền Cửa Lân được xây dựng vào thế kỷ XIX, khoảng năm 1830, sau khi Doanh Điền Sứ Nguyễn Công Trứ mở mang bờ cõi, mộ dân khai sinh ra đất Tiền Châu, nay là huyện Tiền Hải, tỉnh Thái Bình. Khu vực nhà Đền xưa kia là cồn cát lớn còn gọi là Cồn Tiền, nơi neo đậu tầu thuyền đánh cá của nhân dân nhiều địa phương đến lập ấp khai hoang. Với mong muốn có một nơi để nhân dân trong vùng tưởng nhớ và ghi ơn công bảo hộ của các vị thần cai quản 12 cửa sông là Tứ Vị Hồng Nương tức Nam Hải Đại Càn Thánh mẫu, họ đã lập lên đền thờ.

Là ngôi đền thiêng thờ Nam Hải Đại Càn Thánh mẫu (Tứ Vị Hồng Nương) - cai quản 12 cửa sông vùng ven biển Bắc và Trung bộ

Theo Đại Việt sử ký toàn thư kỷ nhà Trần có ghi chép, năm 1311 Vua Trần Anh Tông đi đánh giặc Chiêm Thành theo đường biển, đêm nghỉ ở Càn Hải chiêm bao thấy 4 vị Thần nữ phù hộ, quả nhiên đánh thắng trận. Sau khi đánh thắng trận trở về, nhà vua cho làm lễ tạ ơn và lập đền thờ phong thần là: “Quốc mẫu Vương Bà Tứ Vị Thượng Đẳng Thần” và “Đại Càn Thánh Nương Quốc Gia Nam Hải Tứ vị Thánh Nương thượng Đẳng Thần”.

Năm 1426, Lê Lợi phái 3 đạo quân ra Bắc đánh quân Minh, đến cửa Càn Hải lập đàn tế lễ rồi xuất quân, vào chiến dịch Chi Lăng, Xương Giang. Sau khi đánh thắng quân Minh, Lê Lợi lên ngôi Hoàng đế lập ra nhà Hậu Lê vào năm 1427. Khi khao thưởng ba quân tướng sỹ nhà Vua cho sưu tầm Thần tích và được biết đó chính là Tứ Vị Hồng Nương.

Ông Đoàn Văn Hiến - Phó Ban quản lý khu di tích đền Cửa Lân giới thiệu sơ lược về lịch sử văn hóa khu di tích đền Cửa Lân:

Tứ Vị Thần Nữ đã có công âm phù giúp vua Trần Anh Tông, Lê Lợi đánh thắng ngoại xâm, do đó các Vua đều ban sắc phong (Đại Càn Quốc Gia Nam Hải, Ngự trấn Giang đấu hộ quốc tế thế an dân thượng đẳng thần tối linh, Đại vương thần), cho cai quản 12 cửa sông vùng ven biển Bắc, Trung bộ và lập đền thờ.

Ban thờ 4 vị Vua Bà

Và Ban thờ Mẫu.

Đền Bà – Cửa Lân được xây dựng vào khoảng năm 1835. Từ năm 1940 đến năm 1952, đền Cửa Lân là nơi căn cứ cách mạng kháng chiến chống càn của thực dân Pháp. Nay khu đền Bà đã được công nhận là khu di tích lịch sử văn hóa cấp Tỉnh. Đền Cửa Lân tồn tại trên 180 năm. Khuôn viên nhà Đền nhìn ra cửa sông Lân mang lượng phù sa bồi đắp không chỉ cho xã Đông Minh mà còn cho các địa phương lân cận của huyện Tiền hải phát triển tiềm năng kinh tế biển và du lịch.

Mộ và tượng thờ cá Ông tại Đền. 

Ảnh bộ xương cá Ông trưng bày tại đền.

Đặc biệt, trong Đền còn có ngôi mộ thờ một con cá voi lớn (cá Ông) - được coi là vị thần hộ mệnh giúp họ thoát nạn trên biển mỗi khi gặp bão tố hay sóng to gió lớn, sau khi chết trôi dạt vào cửa biển trước Đền, được nhân dân chôn cất và phối thờ. Người dân Đông Minh vẫn còn kể lại với nhau rằng, ngày trước khi cửa biển vẫn còn sát Đền, mỗi khi đến ngày mở hội thường có các đàn cá voi kéo về chầu Vua Bà và thần Cá Ông.

Một giá hầu đồng trong ngày hội Đền.

Hàng năm, từ ngày 10-12/3 âm lịch đền Cửa Lân lại mở lễ hội với các nghi thức rước nước, hầu bóng, hát văn.  Những năm gần đây, không gian hội ngày một mở rộng. Các giá đồng, các đoàn tế nhiều nơi tìm về. Các trò trong hội cũng bổ sung thêm như cờ tướng, tổ tôm, chọi gà, cầu leo, hát chèo…Với địa thế nằm kề cửa Lân và bãi biển Đồng Châu, đền Cửa Lân đã và đang trở thành điểm đến của các du khách thập phương.